Sunuş, s.13-18

Bu satırları yazarken boğazım düğümleniyor. Kalyan Sanyal neredeyse kırk yıldır en yakın dostlarımdan ve entelektüel meslektaşlarımdan biriydi. Siyasetten sinemaya, şiirden siyasal iktisada kadar dünyadaki hemen her şey hakkında muhabbet edip tartışmışlığımız var. Tuttuğumuz futbol takımının gidişatını birlikte takip ettik, Marx ve Hegel okuma gruplarının haftalık toplantılarına hiç aksatmadan birlikte katıldık, siyasi gösterilerde birlikte yürüdük ve Kalküta Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde birkaç yıl birlikte çalıştık. Jilet gibi keskin zekâsı ve gemlenmez nüktedanlığı, Kalyan’la beraber geçirdiğim her ânı renklendirdi. Son birkaç aydır, kanser yüzünden onu bu kadar zamansız kaybettiğimizden beri, kim bilir kaç kere okuduğum bir haber veya makale hakkında ne düşündüğünü sormak için elim gayriihtiyari telefona gitmiştir. Hem zihin açıcı hem de eğlenceli cevaplar verirdi kesin.

Kalyan Sanyal iktisatçı olarak, uluslararası ticaret teorileri alanında uzman olarak itibar sahibiydi; yayımladığı akademik çalışmalarının çoğu bu alandaydı. Fakat 1980’lerden itibaren, sessizce ve metodik bir şekilde, çoğu profesyonel iktisatçının hakkında pek bir şey bilmediği bir literatürle haşır neşir olmaya başladı. Marx’a ve Marksçı iktisat geleneğine ayağını sağlam basıp, kolonyal ve postkolonyal Hindistan’ın siyasi tarihi hakkındaki yeni eleştirel literatüre merak sardı. Benimle sık sık Subaltern Studies’deki yazılarımız hakkında tartışıyor, genelde madun siyasetinin özerkliğine dair iddialarımızın veya elit milliyetçilik eleştirimizin siyasal iktisatta ikna edici bir temeli olmamasından dem vuruyordu. Hatta 1989’da Kalküta’da düzenlenen Madun Çalışmaları Konferansı’nda bu konu üstüne bir sunum yapmıştı. Şimdi şimdi fark ediyorum da, Hindistan kentlerinin gecekondu mahallelerinde ve sokaklarında var olan kayıtdışı/enformel ekonomi ve siyasi toplum dünyasını incelemeye başlamam biraz da onun vesilesiyle oldu. Sanyal bazı öğrencileriyle birlikte enformel üretimin ve emeğin siyasal iktisadını çalışmaya başladı. 2005’te Kapitalist Kalkınmayı Yeniden Düşünmek’in taslağını verdi bana. Hatırlıyorum da, taslağı okuyunca, argümanlarının kapsamına ve gücüne, dahası onlarca yıldır iyice içine gömüldüğüm bir literatüre bu kadar hâkim olmasına ve son derece özgün değerlendirmelerine hayran kalmıştım. Kitap yayımlanmadan önce de sonra da hakkında ne kadar çok tartıştığımızı tahmin edersiniz. Kitap, yayımlandığından beridir, hem Hindistan’da hem de yurtdışında postkolonyal kalkınma üstüne eleştirel literatüre büyük bir katkı olarak değerlendiriliyor.

Bir keresinde Sanyal’la kitap hakkında resmi bir tartışma yürütme fırsatı buldum. Bu tartışma önce Bengalce olarak Kalküta menşeli Baromas dergisinde yayımlandı (2007), ardından Sanyal’ın Bengalce kitabı Sat Satero’ya dahil edildi (2011). Kitabın elinizdeki edisyonu vesilesiyle, bu tartışmanın bellibaşlı noktaları üstünde durmak istiyorum.

Sanyal’ın özellikle vurguladığı üzere, kitabının temel argümanı, postkolonyal kalkınmanın –o güne kadar çoğumuzun düşündüğünün aksine– kapitalizm öncesinden kapitalizme bir geçiş olarak görülemeyeceğiydi. Gelgelelim bu söylediği, Solun belirli kesimlerinin öne sürdüğü bir argümanı yeniden gündeme getirmekten ibaret değildi; yani Hindistan ekonomisinin çoktan kapitalist bir ekonomiye dönüştüğünü, belki de kolonyal dönemin sonlarından beridir kapitalist bir ekonomi olduğunu kastetmiyordu. Daha temel bir iddia ortaya atıyordu: Çağdaş postkolonyal kapitalizm devrimci değildir, kapitalizm öncesini kendi suretinde dönüştürmez; tam tersine, sermayenin alanına girmeyen emek ve üretim tarzlarını genellikle muhafaza eder, bazen de yaratır. Küreselleşme çağında kapitalizmin yeni bir aşaması denip geçilemez buna. Tam tersine, Marx’ın sermayenin ilkel veya ilk birikimine dair izahatının dışarıda bıraktığı bir şey ancak şimdilerde, postkolonyal kalkınma fenomeninde görünür hale gelmektedir. Öyleyse dışarıda kalan bu şey nedir?

Marx ilkel birikimi, hem Grundrisse’de hem Kapital’de, ilk üreticiyi –köylü veya zanaatkâr– üretim araçlarından ayıran bir süreç olarak tasvir etmiştir. Zanaatkâr sermayenin dolaşımına dahil edilirken, emeğini istihdam etmenin her türlü aracından yoksun kalan köylü kapitalist üretimde ücretli emekçi haline gelir. Bu dönüşüm tamamlanınca sermaye kendine yeterli hale gelir ve sermayenin dışı diye bir şey kalmaz. İlkel birikim sürecinde üretim araçlarını kaybeden bütün bu ilk üreticiler kapitalist üretim tarafından massedilemezse ne olur peki? Burada bahsedilen, kapitalistler tarafından istihdam edilmeyi bekleyen yedek sanayi ordusu değil, kapitalist üretim alanına hiç sokulamayan ve ister istemez sermaye dışı bir unsur olarak var olması gereken artı emek gücü havuzudur. Sanyal okurlarına Marx’ın Kapital’inin bu olasılıktan bahsetmediğini hatırlatıyordu. Peki ya Amerika kıtaları, Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika’nın yerleşimci sömürgelerine göç eden milyonlarca mülksüz köylü? 19 ve 20. yüzyılın bitmek bilmez Avrupa savaşlarında seferber edilip en önde ölüme sürülen binlerce (belki de milyonlarca) köylü? 19. yüzyıl Avrupası’nda kıtlıklar ve salgınlar nedeniyle ölen binlerce insan? Bu milyonlarca mülksüz köylü ve zanaatkâr, kapitalizm öncesi geçmişin somut kalıntıları olarak ama kapitalist üretim alanı dışında, bir şekilde ayakta kalsaydı ne olurdu peki? Hangi açılardan sermayenin şimdisinin bir unsuru ve yine de onun dışı olarak tanımlanırlardı?

Sanyal’a göre muteber bir postkolonyal kapitalizm izahatı, bu soruyu yanıtlamaktan kaçınamaz. Kitlesel göçler, zorla askere alma ya da kıtlık veya salgınların ölümlere yol açması gibi seçenekler geçerli değil artık. Öyleyse ilkel birikimin sonucu olan ama sermayenin dolaşımı içinde massedilemeyen bu artı emek gücüne ne oluyor? Marx’ın Kapital’inin teorik çerçevesi dahilinde bu sorunun yanıtı bulunamaz. Sanyal’a göre bu sorunun yanıtlanması için, kapitalizm öncesi üretim tarzlarının kapitalizme dönüşümü süreci olarak geçiş süreci fikrinin terk edilmesi gerekmektedir. Buna göre ilkel birikim, yalnızca kapitalizm öncesi üreticileri ve onların üretim araçlarını sermayenin dolaşımına dahil eden değil, aynı zamanda sermayenin dışında bir alan yaratan bir süreç olarak görülmelidir. Peki sermaye dışarıda olan ile ne yapar? Dışarıda bırakılanlar hayatta kalmak için ne yapar? Postkolonyal kapitalizmin gündeme getirdiği sorulardır bunlar.

Sanyal’ın tespit ettiği ilkel birikimden kaynaklanan bir gereksiz artı nüfus sorunu bizzat kapitalist sistemin kendisini etkilerken, bu sorunun geçerliliğini belirleyen bir tarihsel bağlam da vardır. Sanyal’a göre bu sorunun geçerliliği, sermayenin ekonomik mantığı içinden değil, değişen siyasi bağlam tarafından tesis edilir. 18. veya 19. yüzyılda sermayeye gereksiz artı emek nüfusuna göz kulak olma gibi bir sorumluluk yüklenmiyordu. Bu insanlar gönüllü olarak veya zorla (aradaki fark genellikle açık değildi) göç edebilir ya da savaşlarda veya kıtlıklarda ölebilirlerdi. Sermayenin katı bir biçimde ekonomik olan mantığına göre bu artı nüfus, yedek sanayi ordusundan farklı olarak, sermayenin alanı dışındaydı. Sermayenin bu nüfusa gerçekten de hiç ihtiyacı yoktu, akıbetini zerre umursamıyordu. Bu ekonomik mantığa göre, postkolonyal ülkelerde kapitalist üretim için de aynı durum söz konusu olmalıydı. Fakat o arada bir şey değişti: postkolonyal kapitalizmin içinde geliştiği siyasi bağlam. Kolonyalizm karşıtı milliyetçilik, halk egemenliği, yurttaşlık hakları ve insan hakları, hatta demokrasi fikir ve pratiklerinin yaygınlığı göz önünde bulundurulursa, bugün siyasi rejimlerin hiç olmazsa nüfusunun hayatta kalmasını güvence altına almaya çalışma sorumluluğundan kaçınması mümkün değildir artık. Böylece Sanyal sermayenin alanı dışında bir geçimlik ekonominin yaratılmasına işaret eder. İlkel birikimin büyük ölçüde yok ettiği eski kapitalizm öncesi ekonomi değildir bu. Enformel ekonomi adı altında gayet uygun biçimde bir araya getirilen çeşitli biçimleriyle, yepyeni bir varlıktır.

Sanyal kitabında gereksiz artı nüfusun siyasi idaresini, ilkel birikimin tersine çevrilmesi olarak tanımlıyor. Sohbet ederken, bunun bazı bakımlardan çok da doğru bir tanım sayılamayabileceğini söyledim, çünkü ilkel birikim gerçekten de tersine çevriliyor değildi: Mülksüzleştirilmiş köylüye toprağı geri verilmiyordu veya sabık zanaatkâr eski zanaatına dönmüyordu. Mali sübvansiyonlar, yoksulluğu ortadan kaldırmaya yönelik programlar veya mikro-krediler gibi piyasa temelli girişimler yoluyla yapmaya çalışılan, ilkel birikimin sonuçlarını tersine çevirmekti. Sanyal bunun kendi görüşlerinin daha doğru bir tasviri olduğuna katılıyordu. Bunun için devlet müdahalede bulunuyor, kapitalist büyüme ekonomisinin kârlarının belli bir kısmını geçimlik ekonomiye aktararak postkolonyal sermayeye meşruiyet sağlamaya çalışıyordu.

Kalkınma iktisadının kapitalist bir endüstride istihdam edilemeyen bir artı nüfusun koşullarını iyileştirmeye yönelik son dönem eğilimi, sosyalizm denemelerinin –bilhassa Çin’de– başarısızlığa uğraması nedeniyle mümkün hale geldi mi diye sorduğumda, Sanyal ilginç bir noktaya parmak bastı. Kalkınma iktisadı 1950’lerden beri, ABD’li iktisatçıların öncülüğünde, kalkınma sürecini depolitize edip teknik uzmanların himayesine sokmaya çalışıyordu. Üçüncü dünyadaki kitlesel işsizlik ve yoksulluğun tehlikeli sınıfların yükselişine ve komünist hareketlerin başarıya ulaşmasına neden olabileceği yönündeki Soğuk Savaş kavrayışının sonucuydu bu. Komünizm tehdidi geriledi belki ama tehlikeli sınıflar korkusu devam ediyor. Komünizm öcüsünün yerini, insan haklarını koruma lafları almış durumda. Fakat uzmanların idaresindeki depolitize edilmiş bir alan olarak kalkınma, bir akademik disiplin olarak doğumundan beri kalkınma iktisadının örtük ideolojisi olmuştur. Sanyal’ın söylediklerine bakılırsa, gereksiz artı nüfusun yarattığı sorunu, sosyologlar, etnologlar ve kent coğrafyacılarının yazdıklarını okuyuncaya kadar açıkça görememiş olmasının nedeni de buydu.

İlkel birikimin milyonlarca köylü ve zanaatkârı mülksüzleştirmekle beraber kapitalist ekonomide massetmemesi, postkolonyal kalkınma stratejilerinin radikal bir eleştirisini üretebilirdi. Fakat bu imkân, çoğu üçüncü dünya ülkesinde geniş çaplı yönetimsellik tekniklerinin hızla artmasıyla bir kenara atıldı. Kalkınma iktisatçıları 1970’lerden itibaren bunu öne çıkan bir olanak olarak görmeye başladı. Amartya Sen gibi iktisatçılar hükümetleri ve uluslararası örgütlenmeleri kapitalist büyümenin kurbanlarını siyasi olarak idare etmek için gereken yeni bir kalkınma pratiğine ikna etmekte başı çekiyordu. Yoksulluğun idaresi büyümenin idaresinin ayrılmaz bir parçası haline gelmelidir.

Yedek sanayi ordusundan farklı olarak gereksiz artı nüfus, kalıcı olarak dışlanmış, kapitalist üretim alanı dışında bir nüfus muamelesi görüyor artık; bu nüfus için ayrı bir altekonomi yaratıp sürdürmek gerektiği düşünülüyor. Genelde enformel ekonomi başlığı altında değerlendirilse de, Sanyal bu ekonomiyi ayrı bir sektör olarak ele alıp ihtiyaç ekonomisi diye adlandırıyor, birikimden ziyade geçim mantığıyla niteliyordu. Her kayıtdışı üretim veya hizmet birimi ille de Sanyal’ın tabiriyle ihtiyaç ekonomisinin bir parçası olacak diye bir şey yok – açıkçası bu kavramın Sanyal’ın kitabında yeterince tanımlanmadan ve analiz edilmeden kaldığını düşünüyorum. Eski öğrencileriyle birlikte giriştiği iş buydu: postkolonyal kapitalist kalkınmanın ürettiği bu altekonomiyi ampirik olarak tanımlamak ve yeterince teorileştirmek. Maalesef, araya ölüm girdi.

Bu kitabı ilk okuyuşumdan beri her gün, Kalyan Sanyal’ın gerçekleştirdiği teorik atılımın ne kadar önemli ve özgün olduğunu biraz daha güçlü bir biçimde fark ediyorum. Argümanlarının yalnızca Hindistan gibi ülkelerde olup bitenin değil, modern dünyanın “kapitalizm” dediğimiz o her şeyi kuşatan niteliğinin anlaşılmasıyla da yakından ilgili olduğuna hiç kuşkum yok.

Partha Chatterjee

20 Haziran 2013

Antropoloji Bölümü, New York Columbia Üniversitesi ve

Sosyal Bilimler Çalışmaları Merkezi, Kalküta